Соңғы 15 жылда курс 400%-ға құнсызданды
Теңге бағамына қатысты түрлі сұрақтар қаптай бастады. Қатты тисе де бірден айтайын: инфляциясы жоғары және еңбек өнімділігі тым төмен дамушы елдің валютасы тек қана құнсыздана береді.
Экономикамыздың қазіргі ұсқынымен біз әлі доллардың 500, 600 және 700 теңгеге өскенін көреміз, аман болсақ. Не екі жылда, не он жылдың ішінде осыған келеміз. Соңғы 15 жылда курс 400%-ға құнсызданды. Егер ештеңе өзгермесе, 15 жылдан кейін 1 доллардың бағамы 2000 теңгеге жетуі мүмкін. Теңге тірі қалуы үшін құрылымдық реформалар жасалып, инвестициялық климат жақсартылуы тиіс.
Бұл Ұлттық банктің қолындағы дүние емес, бұл – экономика заңы, одан құтыла алмайсың. Бізге экономиканы түсініп, оны валютамыз құнсызданбайтындай етіп құру қажет.
Экономиканың сырын қарапайым мысалмен қарастырайық. Мысалы, көрші елде 1 литр сүт $1 тұрады, ал ол сүттің өзіндік құны – $0,8. Курс 450 теңге/доллар делік. Біздің елде сүттің бағасы литріне 450 теңге, ал өзіндік құны – 360 теңге. Өзара теңгерім әзірге сақталып тұр.
Сосын үкімет мемлекеттік қызметкерлердің жалақысын көтереді. Біздің халық сүт шығаратын жерде жұмыс істегісі келмей, жалақысы жоғары мемлекеттік компанияларға жүгіре жөнеледі. Содан сүт зауыты жалақыны көтеруге мәжбүр болып, нәтижесінде сүттің өзіндік құны литріне 420 теңгеге жетеді. Мемлекеттік қызметкерлердің ақшасы көбейіп, олар сүтті көптеп тұтына бастайды. Сүт өндірісін тез арада арттыру мүмкін болмай, сұраныс артып, баға да өседі. Ақыры сүттің бағасы 450 теңгеден 500 теңгеге немесе $1,11-ге жетеді.
Көрші елдің өндірушілері бізде сүттің бағасы $1,11 екенін байқап, өз сүтін бізге үйіп-төгеді. Олар біздің нарықта сүт сатып, доллар алғысы келеді. Бірақ бізде соншама доллар жоқ болғандықтан доллардың бағасы көтеріледі. Долларға сұранысты қанағаттандыру үшін курс 500 теңгеге дейін өседі, ал сүттің бағасы қайтадан $1 болады. Біз бұрынғы күйге қайта түсеміз: сүт әлі де $1 тұрады, бірақ енді теңгемен алсаң 450 емес, ендігі 500 теңге тұрады. Былай қарасаң мемлекеттік қызметкерлер мен жұмысшылар ақшаны көбірек табады, бірақ іс жүзінде олардың сатып алу қабілеті артқан жоқ, тек инфляция өсті.
Тағы бір мысал. Көрші елде еркін экономика, дамыған институттар бар, инвестициялары мол. Олар сиырларының өнімділігін 30%-ға арттырудың жолын тауып, өз сүтінің өзіндік құнын $0,6-ға дейін төмендетті. Сатылымды арттыру үшін олар бізге сүтті $0,9 немесе 405 теңгеге жеткізе бастады. Біздің өндірушілер бұл бәсекелестікке төтеп бере алмай, жабыла бастады. Бұл сектордан инвесторлар кетіп қалды.
Көрші елдің өндірушілері біздің нарықты толық жаулап, олар енді доллар іздейді. Бұл доллар бағамының 450-ден 500 теңгеге дейін көтерілуіне әкеледі. Сүттің бағасы $0,81 болды, импорттаушылар бағаны $0,9-ға дейін көтерді, ал сүттің құны қайтадан 450 теңге болып, біздің өндірушілер қуанып қалды. Біздің өндірушілерге бірақ енді нарықты қайта жаулап, өндірісін арттыру керек. Курс 500 теңгеге жетті, сүт бағасы доллармен санағанда арзандады, бірақ теңгемен санағанда сол деңгейде қалды. Импортталатын тауарлардың бәрі қымбаттап, бұл тағы да инфляцияға әкелді.
Проблеманың себебі:
Бұл қарапайым мысалымыздағы басты себеп – өнімсіз шығындардың өсуі, жалақысы өскен мемлекеттік қызметкерлердің еңбек өнімділігі артпайды, ал көрші елде еңбек өнімділігі артады.
Егер бізде инфляция 10% болса, ал көрші елде – 2%, экономика инфляцияны азайту үшін әрдайым теңгерімді курсқа алып келеді. Демек, мұндай жағдайда валюта тек құнсыздана береді.
Шешім қандай?
Инфляция болмауы үшін бар-жоғы еңбек өнімділігін арттыру қажет. Ол үшін не инновациялар, не қарқынды даму керек. Мына нәрселер болмай, бұл мүмкін емес:
- сапалы білім,
- меншік құқықтарын қорғау,
- дамыған институттар (тәуелсіз сот, мықты саяси және қоғамдық институттар, еркін БАҚ және т.б.),
- капитал қозғалысының еркіндігі,
- тиімді салық және ақша-несие саясаты,
- дамыған инфрақұрылым (жолдар, электр қуаты, су және т.б.),
- монополияларды тиімді реттеу.
Басқаша айтқанда, инновациялар мен қарқынды даму мемлекетке емес, адам мен кәсіпкерге байланысты. Мемлекет тек бизнесті қолдап, бәріне тең жағдай жасауы керек, бірақ экономикаға араласпай, кәсіпкерлердің не өндіретіні мен кімге сатуы жағына араласпауы қажет.
Сонымен қатар, уақытша мемлекеттік қолдау (мысалы, инфрақұрылымдық жобалар түрінде) пайдалы болуы мүмкін, егер ол шынымен уақытша болса және теңсіздік жағдайларын туғызбаса. Мемлекеттің қолы қатты араласқан жерде еңбек өнімділігі мен тұрақты экономикалық өсім болмайды.
Әлемдік тәжірибе:
Оңтүстік Корея немесе Сингапур сияқты елдердің жетістігі көрсеткендей, экономикалық тұрақтылық пен дамудың кілті – үлкен инвестиция, бәсекелестік орта және тұрақты институттар. Мысалы, Оңтүстік Корея жоғары технологиялық өнімдерді экспорттауға және білімге инвестиция салуының арқасында адам болды.
Сондықтан теңгенің қазіргі күйі – экономикалық саясатымыздың заңды жемісі. Еркін нарықтық экономика мен дамыған институттар құрудың орнына біз бүкіл елді мемлекеттік ресурстарға таластырып қойдық.
Фото: inbusiness.kz / Серикжан Ковланбаев.
Дереккөз: Ғалым Құсайыновтың Telegram-каналы Galim’s channel. Автордың рұқсатымен жарияланды.
Аударған: А.Олжаев.
ТАҚЫРЫПҚА ОЙ ҚОСЫП, ПІКІРІҢІЗБЕН БӨЛІСУ ҮШІН TELEGRAM КАНАЛЫМЫЗ БАР!
