Экономикамыздың моторы өшіп қалды, оны қайта дүрілдету керек
Қолым боста құр отырмай Дүниежүзілік банктің Қазақстандағы кедейлік туралы баяндамасын оқып шықтым. Ресми статистика “Қазақстанда кедейлік азайып келеді” деп сайрап тұр, оған сенсек, 2006 жылдан бері кедейлік 49,5%-дан қазіргі 5%- ға дейін төмендеген. Бұл арада өлшемдердің критерийлеріне қатысты біраз сұрақтар туындайды әрі ең басты бір сұрақ тұр – жақсы өмір сүруіміз үшін не істеуіміз керек?
1. Кедей деп кімді санау керек? Ұлттық статистика бюросының критерийі – ең төменгі күнкөріс деңгейі, яғни 2025 жылы бұл 46 228 теңге немесе шамамен 90 доллар. БҰҰ күндік табысы 2 доллар болатын халықты тақыр кедей деп санайды. Бірақ Африкада 2 доллармен күн көруге болады, өйткені ол жақта күн жылы, тегін банан, күркеде тұрғаның үшін коммуналдық төлем жоқ, жұмысқа жаяу бара саласың. Біздің елде коммуналдық қызметтердің ақысын төлеген соң, жұмысыңа апаратын автобусқа ақша қалдыру керек, қысқы киім алуың керек. Меніңше, 50 мың теңге тым аз, бұл әдістемені қайта қарау керек.
2. Жан басына шаққандағы есеп пен үйдегі шаруашылық. Егер еркек айына 300 000 теңге тауып, жалғыз тұрса, ол орта тапқа жатады. Егер ол үйленіп, әйелі жұмыс істемесе – олар жан басына 150 мың теңгеден келетін орта таптан төмен деңгейге түседі. Ал екі бала туған соң олар бірден “кедейлер” санатына кіреді, себебі жан басына 75 мың теңгеден ғана қалады.
3. Өңірлердегі айырмашылық. Әр аймақта жалақы деңгейі бойынша еселеленген айырмашылық кездеседі. Мәселен, оңтүстікте бала көп, жалақы аз, жұмыс жоқ. Бірақ, екінші жағынан, бағалар арзан және ауыл халқы өзінің қосалқы шаруашылығына сүйенеді.
Жалпы, орта таптың үлесі өсуде, бірақ оның жоғарғы бөлігі азайып, төменгі бөлігі көбейіп келеді. Мемлекет әлеуметтік көмекті реттеп, оны атаулы түрде жасауы керек. Бас салып бәріне көмектесудің мәні жоқ, өйткені бұл шығын бюджеттен шығады. Үлкенге емес, көбіне балаларға көмек беру қажет. Салық реформасы аясында отбасыларға балалары үшін жеңілдіктер қарастырылуы тиіс, өйткені ата-аналар мойнына зор жүктеме алып отыр.
Мәселені тек жәрдемақымен шешу мүмкін емес. “Қазақстан орташа табыс қақпанына түсті” дегенді жиі естиміз. Мен мұны қарапайым тілмен түсіндіріп көрейін. Оның екі негізгі бөлігі бар:
- Біріншіден – біздің елде 200 доллардан төмен айлық үшін ешкім құйрығын диваннан көтермейді. Күнкөріске жетеді деп, қосымша жүз доллар үшін артық қимыл жасауға ынта жоқ. Аш емес, тоңып отырған жоқ, Бентли алуды армандамайды. Осылай келе Қазақстан орташа табыс деңгейіне жетті. Арзан жұмыс күші арқылы жылдам даму мүмкіндігі сарқылды (ерлердің 80%-дан астамы, әйелдердің 70%-ға жуығы жұмыс істейді).
- Екіншіден – жақсы өмір сүру үшін жұмысты көбірек емес, тиімдірек істеу қажет.
Еңбек өнімділігі – экономиканың басты факторы. Қазақстандық кәсіпорындар жалақыны көтере алмайды, өйткені жаһандық нарық және әлемдік баға бар. Сондықтан жұмысшылардың жалақысы өсуі үшін олардың саны қысқаруы керек: бұрын 100 адам атқарған жұмысты 70 адам атқарса, қысқарған 30 адамның жалақысы қалғандарына тиюі мүмкін.
Бірақ адамның жұмысы өздігінен өнімдірек боп кетпейді. Жаңа технологиялар мен жабдықтарға инвестиция керек. Ол үшін несие мен инвестициялық ақша керек. Бізде инвестиция тапшылығы бар, сондықтан соңғы жылдары еңбек өнімділігінің өсуі тоқтап қалды.
Бұл арада мемлекеттік аппараттың сапасы мен онда отырғандардың жалақысы назар аудартады. Жақында Экономика министрлігінің сайтынан бос жұмыс орындарын қарап шықтым. 16 вакансия бар екен. Оның ішінен ең жоғары деңгейлі (С4 – бас маман) лауазымын таңдадым – жалақысы 264 000 теңге. Байқау нәтижесін қарадым. Байқау өтпеген, 16 орынға бірде-бір өтініш түспеген. Ол жерге ешкім бармаса, бұл қайдағы экономикалық саясат? Үміткердің екі баласы болса, ол біздің критерийлер бойынша бірден кедей санатына түседі. Күнкөріс минимумы тұрғын үй мен киімді қоспайды, тек тамақты есептейді. Ал HeadHunter сайтында курьерлерге 600-700 мың теңге жалақы ұсынылады.
Кедейлікпен күрестің оңай шешімі бар. Жәрдемақылар мен субсидиялардан қайран жоқ, өйткені бұлар бюджет мүмкіндігімен шектелген. Тарихымыз көрсеткендей және Дүниежүзілік банк зерттеуі растағандай, ең бастысы – экономиканың өсуі, оның ішінде еңбек өнімділігінің артуы. 2006-2013 жылдар аралығындағы жылдам өсім кезеңінде кедейлік 49%-дан 11%-ға дейін төмендеді. 2014 жылдан бастап (2015 жылғы девальвация бар) 2016 жылға дейінгі құлдырау кедейліктің күрт өсуіне әкелді. 2017 жылдан бастап экономика баяу өсіп, кедейліктің төмендеуі де баяулап қалды. Қазақстандағы кедейдің түрі де өзгеруде – қазіргі кедейлер зейнеткерлер емес, көбінесе балалары бар жастар.
Қазіргі бюджетте тікелей жәрдемақылар мен балаларға көмек көрсетуге шамамен 1 триллион теңге бөлінген. Жаңа салықтармен бұл сомаға тағы 0,5 триллион қосылуы мүмкін, бірақ бұл мәселені шешпейді. Ақшаны құр тарату кейде масылдық тудырады, сондықтан көмек барынша мақсатты болуы керек. Қиындықтан өзі шыға алмайтындарға көмек беру қажет, сосын зейнеткерлерді де ұмытпау керек.
Салық реформасынан кейін үлкен экономикалық реформа жүргізу қажет, әйтпесе біз осы қақпанда қала береміз. Экономикамыздың моторы өшіп қалды, оны қайта дүрілдету керек, әйтпесе біз әзірге тек инфляцияны ғана тез өсіруді үйрендік.
Фото: Ⓒ Ratel.kz / Сергей Перхальский.
Дереккөз: Алмас Чукиннің Facebook-тегі парақшасы. Автордың рұқсатымен жарияланды.
Аударған А.Олжаев.
ТАҚЫРЫПҚА ОЙ ҚОСЫП, ПІКІРІҢІЗБЕН БӨЛІСУ ҮШІН TELEGRAM КАНАЛЫМЫЗ БАР!
