Қырғыз (қазақ) автономиясына 100 жыл
Қазақ елінің автономиялы республика болуын Алаш қайраткерлері аңсаған, армандаған. Олар 1917-жылдан қазақ автономиясының келешегі үшін күресті. Әлихан БӨКЕЙХАНОВ (фото) ол кезде кадет партиясының мүшесі еді, содан Ресейдің Уақытша үкіметінің басшысы болған КЕРЕНСКИЙДЕН, одан кейін КОЛЧАКТЫҢ көмегімен Қазақ автономиясын құрудан үмітті болған. Керенскийдің бұл мәселеге көңіл бөлуге уақыты болмады, ал, Колчак болса, "Қазақтар ешқашан автономия алмайды" деп үзілді кесілді бас тартқан.
Сонымен 1918-жылы Колчактың, ДУТОВТЫҢ, ДЕНИКИННІҢ әскерлері большевиктерден жеңіле бастады. 1918-жылы большевиктер ақтармен айқасып жатқанда Царицин майданы, Каспий, Маңғыстау арқылы ондаған түйелі арбамен Ә.ЖАНГЕЛДИН Торғайға, Амангелдінің сарбаздарына көп қару жарақ жеткізді. Көп қаржыда әкелген. Содан1918- жылы қазан айында Торғайда Совет өкіметі орнады. Советтің комиссариатының ғимараты қазіргі кезде БАЙТҰРСЫНОВ (фото) пен ДУЛАТОВТЫҢ (фото) ескерткіші тұрған жерде, көшенің бұрышында орналасқан саздан соғылған биік дуалы бар үлкен үйде орнықты. Оның ауласы кең, сарбаздардың аттары тұратын жері, бірнеше бөлмелі үйлер де бар еді, Советтің кеңсесі де, Амангелдінің үйі де осында болды. Амангелдінің қарамағында сарбаздардан басқа Қостанайдан көмекке келген екі атты эскадронда болған. 1918-жылдың желтоқсан айында Жангелдинмен, Амангелдімен келіссөз жұргізіп, Алашорданың бір топ қайраткерлері Торғайға орналасты.
1919-жылы қыста ақ әскерлері большевиктермен ақырғы күшін салып шайқасып жатқан. Содан Жангелдинге СТАЛИННЕН телеграф арқылы "қарулардың бір бөлігі мен қаржыны және атты эскадрондарды Ақтөбеге жіберуді бұйырған». Амангелді оған ренжіген. Жангелдинге "Біз іскери эскадронсыз жауларымыздан қалай қорғанамыз" деп өкпе айтқан. Бірақ жоғарыдан келген бұйрықты Жангелдин орындауға мәжбүр еді.
Торғайда Амангелдінің сарбаздары бар аздаған, сосын Алаш қайраткерлері қалған.
1919-ақпанда Мәскеуден телеграф (морзе) арқылы тағы бір бұйрық келді . Онда "Ұлттар автономиясы туралы мәселе қаралмақ. Соған байланысты білімді Алашшылардың бірерін ертіп, Мәскеуге жетуіңізді сұраймын" деп жазылған екен. Бұл хабар алашшыларды да, амангелділік сарбаздарды да, жалпы елді қуантқан хабар болды. Наурыз айының ортасынан асқан кезде Әліби Жангелдин, қасына Ахмет Байтұрсыновты, Байқадам ҚАРАЛДИНДІ, М.ТҰНҒАНШИНДІ ертіп, барлығы он бір адам Мәскеуге Ырғыз арқылы жол тартады. Жол аптаға жуық созылғасын барлығы Қазақ автономиясының келешегі ақылдасады, территория, елді басқару мәселелерін өздерінше талқылайды. Бірақ, негізгі мәселелерді Мәскеу шешетінін бұлар іштей сезіп келе жатты. Мәскеуге бұлар наурыздың жиырмасына қарай жетті. Бұларды Қазан вокзалында Кремль коменданты жіберген біреуі ашық, екі мәшина жіберген екен. Олар қазақ жерінен келген өкілдерді Кремль маңындағы "Москва" қонақ үйіне орналастырған. Келесі күні Кремль коменданты қазақ өкілдеріне қалада жүріп тұруға, Кремльге енуге рұқсат қағазқұжат берген..
Жангелдин бастаған қазақ делегациясының Мәскеуге келгеніне екі күн болған. Бірақ, әлі Кремльден шақыру болған жоқ.
Қонақүйде Жангелдин мен Байтұрсыновтың бөлмелері қатар орналасқан еді. Ахаң Әлибимен ақылдасайын деп Жангелдиннің бөлмесіне есігін қағып, кірген. Ахаң Әлібиге:
- Әлеке, мен поезда келе жатқанда "Алаш қайраткерлерін ақтау туралы " Ленинге хат дайындағанымды білесіз ғой. Сол хатты бүгін Кремль хатшысына өткізгенмін, әлі хабар жоқ.
Əлекең:
- Алаш қайраткерлерін ақтау туралы Ресей басшысына хат жазғаның жөн болған. Қазақтың жері үлкен. Алаш қайраткерлерінің халыққа ықпалы зор. Мен де оларды кешіріп қана, автономия құруды бастау саяси дұрыс қадам деп есептеймін -. деген.
Келесі күні Кремлбден хабаршы келді ЛЕНИН 24-наурыз күні сағат 3-те Байтұрсыновты қабылдайтын болыпты. А.Байтұрсыновты сағат екі жарым кезінде қолтық жағына қызыл мата байлаған күзетшілер Лениннің қабылдау бөлмесіне алып келді. Қабылдау бөлмесі шағын, хатшы отыратын стол мен қоңыр терімен қапталған екі креслосы бар екен. Тура сағат үш кезінде хатшы жігіт Байтұрсыновқа Лениннің қабылдау бөлмесіне кіргізді. В.Ленин төрдегі үлкен столда отырды. бөлмені жағалай стулдар қойылған екен. Ленин Байтұрсыновқа өз жанындағы стулға отыруға шақырды. Бір минуттан кейін Сталин кіріп, бұлардың жанына отырды. Ленин Байтұрсыновқа қарап:
- Я слышал, что вы ученый. Как сейчас обстоит положение после установление Советской власти в ваших краях?
Байтұрсынов Ленинге байыппен қарап:
- Как бы в неопределенном состоянии.
- А алашординцы какую позицию занимают?
- Я в письме, написанном на ваше имя, конкретно описал, что члены партии Алаш ее руководители имели программу, схожую с программой большевистской партии. Появлению движению Алашорды и партии Алаш посодействовала революция 1905-года, которая состоялась в России. Мы с того времени начали борьбу против царского ига. Мы тогда требовали от царских чиновников открыть во всех волостях школы, справедливую судебную систему установить, прекратить миссионерскую деятельность, открыть земство, раздать людям земли бесплатно, требовали прекратить раздачу плодородных земель казакам. Эти и другие насущные проблемы народа в нашей газете "Қазақ" все время освещались.
Ленин говорит:
- Я читал ваше письмо. Этот вопрос будет обсужден и с другими руководителями нашей партии. А вопрос автономии очень сложный, придется нам его долго обсуждать, пока не найдем правильное решение. А пока расскажите простыми словами о вашем народе, его культуре, быте, хозяйстве…
- В настоящее время наш народ имеет свою письменность, грамматику, имеет древнюю народную литературу, сейчас ускоренным темпом развивается письменная литература – проза и поэзия. Также наш народ имеет древнюю музыкальную культуру.
Ленин встал с места со словами:
- Прекрасно!
Ленин сол бойында кабинеттен шығып кетті.
Сталин Байтұрсыновқа автономия туралы мəжілістер кейінірек болатынын, хабарланатынын айтты
4-сәуір күні "Алашорда қайраткерлерін кешіру туралы" Ленин қол қойған Указ газетте жарияланды.
Әлихан Бөкейханов отбасымен Мәскеуде тұратын. Ахмет Байтұрсынов қонақүйден Бөкейхановтың үйіне 5-сәуір күні звондады.:
- Әлеке, жаңалықтарды газеттен оқып жатқан шығарсыз.
- Иә, оқыдым, біз үшін қуанышты хабар. Аха, сізге көп рахмет. Бұл мәселенің оңтайлы шешілгеніне сіздің еңбегіңіз екенінен хабарым бар. Рахмет.
- Әлеке, оның тағы бір оңды жағы алаш азаматтарына автономия құрылғаннан кейін, қызмет етуіне рұқсат ететін болды.
- Әрине, кешірім жасағасын, солай болуы тиісте ғой. Автономия мәселесі не болып жатыр?
- Басшыларының айтуы бойынша ,"ұзақ талқыланады бұл мәселе" деді.
- Талқыласын. Біз үшін, ең басты мәселе автономия болса да, өзімізді өзіміз басқаратын ел болу баяғыдан келе жатқан арман ғой. Содан кейінгі ірі мәселе - территорияның сақталып қалуы ғой.
- Әрине, оның ең басты назарда болатыны сөзсіз.
Кремльдің бір шағын залында 10-мамыр күні Қырғыз (қазақ) автономиясы мәселесі талқыланатын болып, мәжіліс ашылды. Президиумда Ресей Федерациясының Ұлт істері жөніндегі комитеттің төрағасы В.СТАЛИН, үкімет мүшелері КАЛИНИН, СВЕРДЛОВ отырды. Залда басқада автономия алғысы келетін елдердің өкілдері, қазақ елінен келген делегация отырды.
Ресей География қоғамының ғалымы Ресей патшалығы тұсында колония болған қазақ жерінің картасын төрге іліп қойып, оның әуелі бес губернияға бөлініп , одан кейін ХХ ғасырдың басында жеті облысқа бөлініп басқарылғанын баяндап берді.
Ресейдің Статистика басқармасының өкілі Қырғыз-қайсақ колониясында қанша халық бар екенін, ірі қара, жылқы, қой есебін , және патшалық Ресей кезінде жан басынан, малға алынған салықтарды, сондай ақ, қазақ жеріне қоныстанған орыс казак переселендерінің жағдайын баян етті. Олардың Орынбор, Батыс Сібір губерниясында жиі орналасқанында айтты.
Қазақ делегациясы атынан Ахмет Байтұрсынов трибунаға шығып, ХIX ғасырдың ортасынан бастап Торғайда, Бөкейхан ордасында орыс қазақ мектептері ашылғанын, елді сауаттандыру ісі XX ғасырдың 13 жылдарынан бастап, халықты жаппай сауаттандыру ісі қолға алынғанын. Семей, Орынбор қаласында мектептер, гимназиялар ашылғанын. Ресей империализмі үстем болып тұрған кезде салық жинап, халықтың қанын сорғаннан басқа, олардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға еш уақытта қаржы бөлмегенін қадап айтты: «Большевиктер партиясының программасына орай біз көп нәрседен үміттенеміз. Автономия құрылған жағдайда халықтың қолы теңдікке, әділдікке жетеді деп үміттенеміз. Халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға жаңа үкімет назар аударады деп сенеміз. Ауылдық, аудандық, облыстық, аймақтарда советтік басқару органдары құрылса, елдің экономикасын дамытуға әбден болады. Жаңа статистика маманы атап көрсеткендей, қазақ жерінде мал шаруашылығы жақсы деңгейде дамыған. Бірақ, азамат соғысы кезінде Колчак пен Дутовтың әскерлері қазақтың мыңдаған жылқыларын ақысыз алып, қуып кетті. Содан қазір елдің әлеуметтік жағдайы нашар. Келешекте құрылғалы отырған автономия елдің Ел болып, дамуына сеп болады деген сенім туғызады».
Ахмет Байтұрсыновтың сөзінен кейін президиумда отырғандар орындарынан тұрды. Свердлов мәжілістің аяқаталғанын хабарлады.
1919-жыл. 20 мамыр күні сағат 11-де Кремльдің кіші залдарының бірінде Қырғыз автономиясы туралы талқылау мәжілісі жалғасты. Залда басқа елдерден біраз өкілдер отврды. Алдыңғы қатарда Ә.Жангелдин бастаған делегация отырған.
Президиумда Ұлттар комитетінің төрағасы В.Сталин, басқа үкімет мүшелері Калинин, Свердлов отырды. В.Ленин кейінірек келіп президиумға жайғасты. Свердлов орнынан тұрып, алдындағы жез қоңырауын шылдыратып:
- Сөз Большевиктер партиясының төрағасы, Ресей Федерациясы Совнаркомының төрағасы Владимир Ильич Ленинге беріледі,- деді.
В.Лениен орнынан тұрып:
- Товарищи! В настоящее время по всей территории России установлена власть Советов! Западные агрессоры и юденичи побеждены большевиками. Все генералы царской армии через Черное море и через Турцию убежали на Запад. Офицеры и князья, приближенные к царю, сейчас сидят в ресторанах Парижа и ждут помощи Англии против Советской власти. Колчак умер по дороге на Хабаровск, а его армия без оружия и без денег находится в Хабаровске. У них нет сил идти заново против нас. Дутовы, Деникины в Северном Китае, они уже духовно разложены, без надежды вернуться на Родину. Сейчас активно устанавливаем Советскую власть по всей стране. Власть будет народной. Земля будет роздана крестьянам!
Зал аплодирует Ленину.
В. Ленин, закончив выступление, сразу вышел из зала.
В. Сталин, мрачно вставая с места, сообщает:
- Товарищи, мы сегодня из Тургая получили скорбную весть. Позавчера, 18 мая, в Тургае расстреляны 16 большевиков во главе с комиссаром ТАРЗАНОМ и Амангелды ИМАНОВЫМ. Борцы за Советскую власть убиты нашими врагами. Мы будем строго наказывать убийц наших соратников! А сейчас все станем в честь погибших комиссаров. Минута молчания.
Сидящий в зале Жангелдин обращается к Байтурсынову:
- Странно. Мне не сообщили об этом скорбном случае. Только сейчас узнаю!
Байтурсынов молчал.
1919 жылы 10 маусымда Кремль залдарының бірінде Қырғыз автономиясын құру жөніндегі кезекті мәжілісі өтеді. Оған Ұлт істері жөніндегі комитеттің төрағасы В. Сталин және басқада үкімет мүшелері қатысқан. Мәжіліс басында В. Сталин сөз бастап, өткен уақыт ішінде біраз мәселелер талқыланғанын, содан қорытынды жасай отырып, Қырғыз өлкесіндегі әскери революциялық комитет құрылғанынын, оның төрағасы болып С. ПЕСТКОВСКИЙ, мүшелігіне В. ЛУКАШЕВ, Ә. Жангелдин,
Б. Қаралдин, М. Тұнғаншин, Қ. БЕКЕНТАЕВ сайланғанын айтады.
Бұл әскери революциялық комитет келесі жылға дейін Қырғыз (қазақ) автономиясының территориясын нақты белгілеумен, советтік басқару жүйелерін жергілікті жерде орнатудың жоспарын жасаумен айналысуға тіиісті болады. Бұл құрылған Әскери революциялық комитеттің жанында жоспарлау комиссиясы жұмыс істейтін болған. Ахмет Байтұрсыновқа оқу істерін дамытуды жоспарлау тапсырылған.
Сонымен Ресей Федерациясы жанындағы ұлттық істер комитетінің басшысы В. Сталиннің ұсынысымен құрылған Қырғыз Әскери революциялық комитеті С. Пестковскийдің басқаруымен Орынбор губерниясына аттанып кетті. Оларға келесі жылға дейін (Қырғыз (қазақ) автономиясының шекарасын, кеңестік басқару жүйелерін реттеудің жоспарларын жасау тапсырылған.
1920 жылдың 25 тамызы күні Кремльде Қырғыз (қазақ) автономиясын құру туралы мәжілістің соңғы жиыны болды. Оған Ә. Жангелдин М. Тұнғаншин, Б. Қаралдин және осыдан бір жыл бұрын құрылған Қырғыз әскери революциялық комитеттің басшысы С. Пестковскийдің командасы қатысты. Олар жаңа автономияны басқару жүйесін ұйымдастырудың жоспарларын алып келген бұл мәжіліске. Бұл мәжіліске негізгі баяндамшы "келешек автономияның үкімет мүшелігіне өтер, ол жастан болсын" деп Ахмет Байтұрсынов Жангелдин арқылы Сталинге айтқызып, негізгі баяндамашы ретінде Әлімхан ЕРМЕКОВТЫ бекіткен. Президиумда РСФСР үкіметінің мүшелері Калинин, ОРДЖОНИКИДЗЕ, Ұлт істері жөніндегі комитеттің басшысы В. Сталин отырды. Бекітілген тәртіп бойынша Свердлов алғашқы баяндаманы Ермеков жасайды деді. Ә. Ермеков трибунаға көтеріліп, «Ресейлік патша кезінде карталардың өзінде қырғыз деп аталған қазақ жері. Сол кезде Батыс Сібір губерниясындағы қазақтың ежелгі жері Алтайдан басталып, сонау "Закаспийское" деп аталған Астрахан жеріне дейін қамтиды. Статистикалық көрсеткіштерде де мен атаған жерлерде қырғыз қазақ ауылдарының, болыстықтарының мекендері атап көрсетілген. Сондай ақ, Бөкей ордасы деп аталатын аймақ, Түркістан мен Жетісу жерлері қырғыз қазақ елді мекендері екенін дәлелдейтін көптеген фактілер бар..." деп баяндамашы сөзін жалғай бергенде мәжілісті басқарушы қоңырау соғып, баяндамашыны тоқтатып, сөзді Ұлт істері жөніндегі комитеттің бастығы В. Сталинге берді.Ол баяндамашыға қарап:
- Товарищ, уважаемый докладчик, сказанные вами факты до вас на предыдущем собрании сто раз были сказаны. Эти факты нам известны. Товарищ Пестковский и его команда нам принесли готовый проект. Глава Совнаркома В. Ленин и председатель Совета Народных собраний товарищ Калинин уже подписали Декрет о создании Киргизской автономии при РСФСР. С чем поздравляю вас!
26 тамыз күні барлық газеттерде РСФСР қарамағындағы"Қырғыз (қазақ) Советтік Социалистік автономиясының" ашылғанын үзбей жариялап жатты. ... Қырғыз ( қазақ) автономиясының төрағалығына Кремль Пестковскийді бекітті. Автономия астанасы Орынбор қаласы болып бекітілді. Үкімет мүшелігіне Бөкейханов пен Байтұрсынов ойлағандай Ермеков бекітілмей қалды. Алғашқы кезде Ахмет Байтұрсынов та енгізілмеген, кейін Пестковский шақырып алып, оқу істері департаментін басқаруға тағайындады Алғашқы автономияның аумағына қазіргі Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Торғай облысы, Ақмола,, Семей уездері, Кереку территориялары енген. Кейінірек, А. Байтұрсыновтың араласуымен Қостанай уезі автономияға қайтарылды.
